Καμιά φορά, αντί να κυνηγάς την ευτυχία, ίσως είναι καλύτερα να σταματάς και να την περιμένεις. Προς μια διαδικασία γενικευμένης ελάττωσης της παραγωγής και της κατανάλωσης.
Η λύση στην οικονομική κρίση την οποία αντιμετωπίζει η χώρα μας δεν είναι η τόνωση της οικονομίας για την εκ νέου ανάπτυξη, αλλά η εθελούσια από-ανάπτυξη.
Ο όρος από-ανάπτυξη προτάθηκε τη δεκαετία του 1970 από το φυσικό-οικονομολόγο Νicholas Goergescu–Roegen και έγινε δημοφιλής στις μέρες μας από το Γάλλο ακαδημαικό Serge Latouche. Η από-ανάπτυξη είναι μια διαδικασία γενικευμένης ελάττωσης της παραγωγής και της κατανάλωσης, «απο-χρηματικοποίησης» των ανθρώπινων σχέσεων, και επανίδρυσης της κοινωνίας στη βάση της απλότητας, της συντροφικότητας και του διαλόγου.
Η διαρκής οικονομική ανάπυξη δεν είναι εφικτή σε έναν πλανήτη με φυσικά όρια. Το φτηνό πετρέλαιο και τα μέταλλα στα οποία βασίστηκε η βιομηχανική ανάπτυξη τελειώνουν. Δεν υπάρχει άλλη γη να χτίσουμε κι ό,τι δρόμο ήταν να ασφαλτώσουμε τον ασφαλτώσαμε. Τα αμάξια και τα εργοστάσια που παράγουν τα προιόντα που καταναλώνουμε καταστρέφουν το κλίμα. Το κόστος από τα ακραία καιρικά φανόμενα είναι ήδη δυσβάσταχτο. Η χρηματοπιστωτική φούσκα, η οποία μας επέτρεψε μέσα από πολύπλοκα επενδυτικά «προιόντα»να δανειστούμε από το μέλλον για να διατηρήσουμε τους απαραίτητους, πλην αφύσικους ρυθμούς ανάπτυξης, έσπασε. Είμαστε στο μέλλον και καλούμαστε να πληρώσουμε τα χρωστούμενα του παρελθόντος. Ακόμα κι αν η παγκόσμια οικονομία ανακάμψει, το μόνο που θα κάνει θα είναι να επιταχύνει την πορεία προς την κλιματική και κοινωνική καταστροφή.
Η οικονομική ανάπτυξη δεν μας κάνει καν πιο χαρούμενους. Στην ανταγωνιστική κοινωνία της αγοράς η επιτυχία δεν μετράται από το αν έχεις αυτά που επιθυμείς, αλλά από το αν έχεις περισσότερα από το διπλανό σου. Όσο και να μεγαλώνει η οικονομία, όσο και να πλουτίζεις, πάντα θα υπάρχει κάποιος πιο πλούσιος δίπλα σου. Οι μελέτες των ψυχολόγων δείχνουν αυτό που ο απλός κόσμος ξέρει από καιρό: τα πλούτη δεν φέρνουν την ευτυχία. Πέρα από ένα ελάχιστο εισόδημα το οποίο είναι απαραίτητο για την ικανοποίηση βασικών αναγκών στέγης και ασφάλειας, τα παραπάνω χρήματα και η παραπάνω κατανάλωση είναι δώρα άδωρα. Ο μέσος Έλληνας είναι σήμερα τέσσερις φορές πιο πλούσιος από το 1980. Είναι έστω και λίγο πιο ευτυχισμένος;
Μια φορά κι έναν καιρό, εμείς οι Έλληνες περηφανευόμασταν για τη φιλοξενία μας. Στη δουλειά δεν ζητούσαμε χρήματα από τους γνωστούς μας και στο φαγητό τσακωνόμασταν ποιος θα πληρώσει. Ήμασταν ικανοποιημένοι με τα λίγα. Τον ήλιο, τη θάλασσα, τον μεσημεριανό μας ύπνο, τη συζήτηση με την παρέα και τους κολλητούς μας, το κυριακάτικο τραπέζι, το καλοκαίρι στο χωριό ή το νησί. Δεν συσσωρεύαμε. Ό,τι είχαμε το ξοδεύαμε σε ένα γλέντι με τους φίλους μας.
Πόσο μακρινά μοιάζουν όλα αυτά... Πειστήκαμε ότι ήμασταν «υπανάπτυκτοι» και πως η ευτυχία ήταν στα λεφτά. Η φιλοξενία έγινε «rooms to let», οι παραλίες γέμισαν ξαπλώστρες και φουσκωτά, κτίσαμε και την τελευταία πιθαμή γης και δάσους. Η παρέα αντικαταστάθηκε από την ιδιωτική τηλεόραση, και η σιέστα από τα βάλιουμ.
Φοβόμασταν ότι θα γίνουμε ο τόπος παραθερισμού της υπόλοιπης Ευρώπης. Τώρα φοβόμαστε μήπως και πάψουμε να είμαστε. Η συντροφικότητα έδωσε τη θέση της στην ιδιωτικότητα και τον άκρατο εγωισμό, η ανθρώπινη επαφή και το κέρασμα στην συναλλαγή και την εκμετάλλευση. Ο εύκολος πλουτισμός αντικατέστησε τη συνεπή εργασία. Από το μέτρο του Αριστοτέλη και την συντροφικότητα και τη δοτικότητα του Ζορμπά, φτάσαμε στους ψευτογραβατωμένους της Σοφοκλέους, εμπόρους μετοχών μιας οικονομίας που δεν παράγει τίποτα. Όσοι αισθανόμασταν ότι κατι δεν πάει καλά, ήμασταν απαισιόδοξοι και οπισθοδρομικοί, δεν βλέπαμε την ανάγκη του «εκσυγχρονισμού». Ο κουρέας της Σίφνου έπρεπε να γίνει σύγχρονο κομμωτήριο, και το καφενείο της Αμοργού μπαράκι. Η φυσική ροή της ιστορίας. Έλα όμως που ήταν αφύσικη!
Η φούσκα έσπασε και το ψέμα τελείωσε. Μπροστά μας ανοίγονται δυο δρόμοι: η βαρβαρότητα και η εθελούσια από-ανάπτυξη. Τη βαρβαρότητα την βιώνουμε ήδη. Στρατοί ανέργων. Απελπισμένοι μετανάστες στους δρόμους, τους φεραμε εδώ να κτίσουν τα Ολυμπιακά στάδια και τις βίλες μας, μια κι εμείς δεν κάνουμε πια για εργάτες, πάμε όλοι πανεπιστήμιο. Τώρα να φύγουν! Τυφλή βία και σκληρή αστυνόμευση, συγκρούσεις αυτών που χάνουν αυτά που έχουν με αυτούς που δεν έχουν τίποτα να χασουν. «Μια Χούντα μας σώζει.» Επιστροφή στο μέλλον του 1930;
Οσοι εργαζόμαστε για την ιδέα της από-ανάπτυξης οραματιζόμαστε μια άλλη κοινωνία, βασισμένη στη συντροφικότητα και στη χαρά μέσα από την απλότητα. Μια Ελλάδα σαν αυτή των γιαγιάδων μας, μια Ελλάδα σαν τα νησιά των παιδικών μας χρόνων, χωρίς όμως την πολιτική καταπίεση και τα κατηχητικά. Και με τα πρόβλημα της βασικής επιβίωσης λυμένο, αφού η πρόοδος στην παραγωγή και την παραγωγή και την επικοινωνία μας επιτρέπει να ζούμε πολύ πιο άνετα.
Πώς πάμε «από εδώ, εκεί;» Στο κίνημα για τη από-ανάπτυξη συζητάμε πληθώρα πολιτικών προτάσεων, από τη θεσμοθέτηση βασικού εξασφαλισμένου εισοδήματος και δραστικής μείωσης του ωραρίου της αμοιβόμενης εργασίας, επενδύσεις για την ανάπτυξη οικονομικών συστημάτων υγείας και παιδείας βασισμένα στον ανθρώπινο παράγοντα (το παράδειγμα της Κούβας) και στροφής στις τοπικές κοινωνικές οικονομίες με ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Όλα αυτά απαιτούν κοινωνική αποδοχή ενός προτύπου ζωής με λιγότερες υλικές ανέσεις ,και άρα πολιστική αλλαγή. Απαραίτητη προυπόθεση είναι η ισότητα και η δικαιοσύνη μέσω της αναδιανομής του εισοδήματος: κανείς δεν θα αποδεχτεί να ζει με λιγότερα όταν δίπλα του κάποιοι σπαταλούν πλουσιοπάροχα.
Η ιδέα της από-ανάπτυξης πάει κόντρα στη συστηματική τάση του καπιταλισμού, ο οποίος απαιτεί ανάπτυξη για χάρη της ανάπτυξης και διαρκές κέρδος, κάθε χρόνο μεγαλύτερο. Ισχυρά συμφέροντα θα αντιταχθούν στην πιθανότητα της από-ανάπτυξης. Οι επιστήμονές τους θα βαλθούν να μας πείσουν να συνεχίσουμε να καταναλώνουμε τα προιόντα τους. Μόνο ένα μαζικό, ειρηνικό, πολιτικό κίνημα μπορεί να υπερκεράσει αυτές τις δυνάμεις. Όλα αυτά ίσως φαίνονται απίθανα. Αλλά αν η πολιτική ήταν η τέχνη του εφικτού, τότε δεν θα χρειαζόταν να κάνουμε τίποτα: το εφικτό γίνεται από μόνο του. Η πολιτική απαιτεί όραμα για έναν κόσμο διαφορετικό. Η απο-ανάπτυξη προσφέρει το όραμα, μένει σε μας να το υλοποιήσουμε.
γράφει ο Γιώργος Καλής,
καθηγητής ICREA
